جنگل های ارسباران
ارسباران نام منطقه‌ای کوهستانی در استان آذربایجان شرقی است. این منطقه جنگلی نسبت به جنگل‌های شمال ایران کمی ناشناخته باقی مانده، ولی از جمله مکان‌هایی است که درفهرست یونسکو در سال ۲۰۱۸ قرار دارد. سالانه گردشگران زیادی از جنگل‌های ارسباران و آثار تاریخی آن بازدید می‌کنند، اما به‌نظر می‌رسد که میزان شناخت عمومی نسبت به آن پایین است و منطقه مذکور پتانسیل بالایی برای مقاصد گردشگری دارد. باید توجه داشت که شباهت‌های زیادی بین جنگل‌های شمال ایران و ارسباران وجود دارد و هر دو ساختاری هیرکانی دارند.
جنگل ارسباران در شمال استان آذربایجان شرقی واقع شده است و یکی از زیباترین مناطق شمال غرب کشور به‌حساب می‌آید. در گذشته ارسباران به‌محدوده وسیعی از رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند گفته می‌شد، اما در حال حاضر بنابر دلایل مختلف مثل تخریب جنگل و موارد این چنینی، جنگل مذکور در مرز‌های شهرستان کلبیر، ورزقان و اهر محدود شده است.
جنگل ارسباران در کل وسعتی در حدود ۸۰ هزار و ۴۲۷ متر دارد که در کناره جنوبی رود ارس گسترانده شده است و دارای ویژگی‌های طبیعی و حیوانی زیادی است. سه طرف منطقه مذکور را نیز سه رود ارس در شمال، ایلگنه‌چای در غرب و کلیبرچای در شرق احاطه کرده است و سمت جنوب جنگل ارسباران نیز به ارتفاعات سایگرام محدود می‌شود. چندی پیش سازمان یونسکو این منطقه را به‌عنوان زیست‌کره معرفی کرد. این زیست‌کره علاوه بر این که تحت تاثیر اقلیم مدیترانه‌ای قرار دارد، در شعاع اقلیم‌های خزری و قفقازی نیز واقع شده است و چون ارتفاع زیادی دارد، آب و هوای متفاوتی در آن حاکم است.
در جنگل‌های ارسباران طبیعت گیاهی و جانوری نسبتا غنی وجود دارد و از لحاظ گیاهی این منطقه در برخورد سه اقلیم خزری، قفقازی و مدیترانه‌ای واقع شده است و البته قانون‌مندی خاصی را نیز در توزیع پوشش گیاهی این منطقه شاهد هستیم. گفتنی است که اغلب بخش‌های جنوبی این منطقه پوشیده از مرتع هستند و بیشتر در بخش‌های شمالی و بین ارتفاعات ۸۰۰ تا ۲۲۰ متری شاهد حضور جنگل هستیم. در ارتفاع‌ها بیش از ۲۲۰ متر و کمتر از ۸۰۰ متر نیز مراتع وسیعی گسترانده شده‌اند.
جنگل‌های این منطقه نیز اغلب پرتراکم هستند. کوه‌های موجود در منطقه ارسباران تراکم و در هم‌تنیدگی زیادی دارند و دلیل نامگذاری برخی از این کوه‌ها به‌قره‌داغ همین موضوع بوده است. زیرا قره در زبان ترکی به‌معنای انبوه و کثرت است و این واژه به‌کثرت کوه‌های منطقه اشاره دارد. البته باید توجه داشت که در ترکی «قره» به‌رنگ مشکی نیز گفته می‌شود و با این اوصاف «قره‌داغ» کوه مشکی رنگ ترجمه می‌شود و در کتاب «مسالک و الممالک» نامی از کوه سیاه آورده شده که در اطراف آن ترکان زندگی می‌کردند. اما به‌نظر می‌رسد که این کوه سیاه، کوه منقشلاق در سواحل شمالی خزر بوده است که ترکان اطراف آن نیز مربوط به استان اردبیل می‌شود.
ارسباران در حال حاضر به‌عنوان پارک ملی شناخته می‌شود و تنوع جانوری زیادی نیز در آن وجود دارد. اما باید توجه داشت که این منطقه به‌دلیل شکنندگی و چشم‌انداز‌های بکر در سال ۱۳۵۰ و ۱۳۵۲ به‌عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت‌شده، تحت حفاظت و نظارت اعلام شد. ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۲۲ گونه ماهی در این منطقه زندگی می‌کنند که از پستانداران جنگل ارسباران می‌توان به کَل، بز، گراز، خرس قهوه‌ای، وشق (سیاه‌گوش) و پلنگ اشاره کرد.
مرغ قفقازی سیاه یا همان قره خروس قفقازی، کبک، دراج، قرقاول، پرندگان شکاری مختلف و تعداد بی‌شماری پرنده آبزی و خشکی‌زی از جمله پرندگان این منطقه هستند. یکی از اصلی‌ترین ماموریت‌های پارک ملی ارسباران حفاظت و احیای نسل مارال (نوعی آهو) است. در همین جهت چندی پیش ۷ راس مارال از پارک ملی گلستان به‌این منطقه انتقال یافت و در زمینی به‌وسعت هفت هکتار در مرکز تحقیقاتی اینالو رها شدند.
در کنار تنوع جانوری منطقه ارسباران، این منطقه از تنوع گیاهی زیادی نیز بهره می‌برد. از درختان این منطقه می‌توان به بلوط، کیکم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته اشاره کرد. میوه بومی این جنگل نیز قره‌قات نام دارد که میوه‌ای ترش‌مزه است و هر بوته آن در سال ۳ تا ۴ کیلو میوه می‌دهد و میوه‌های آن نیز در اواسط تابستان می‌رسند. در کنار درختان مختلف، ارسباران دارای تنوع گیاهی و قارچی بالایی است و گفتنی می‌شود که از ۲ هزار و ۴۰۰ گونه‌ای گیاهی که در آذربایجان یافت شده، حدود هزار و ۴۰۰ گونه آن مربوط به‌جنگل‌های ارسباران هستند.
در این منطقه ۱۵ درصد از گونه‌های گیاهی کشور وجود دارد و ۴۶ درصد از آن‌ها کاربرد دارویی دارند و ۲۰ درصد آن‌ها زینتی و ۱۷ درصد تغذیه‌ای هستند. در این بین ۲۸ درصد از گیاهان این منطقه را علوفه تشکیل می‌دهند و ۱۰ درصد از این میزان گیاهان حفاظت‌شده را شامل می‌شوند و ۵ درصد نیز گیاهان صنعتی هستند.
ییلاق‌های نسبتا زیادی در منطقه ارسباران وجود دارند که در این بین می‌توان به‌ییلاق ایل بسطاملو اشاره کرد. در این منطقه حدود ۲۳۵۰۰ کوچ‌نشین زندگی می‌کنند و گفتنی است که به‌دلیل ارتفاع زیادی که این منطقه دارد در روز‌های گرم تابستانی نیز هوای منطقه تاحدودی خنک است و شب‌ها باید از لباس گرم و پتو در جنگل‌های ارسباران استفاده کرد و گردشگران پیش از سفر به‌این منطقه باید این موضوع را مد نظر قرار دهند و تجهیزات مناسبی را با‌خود به‌همراه بیاورند.
مردمان محلی در اطراف جنگل‌های ارسباران دامداری، باغبانی، زنبورداری، صنایع‌دستی و فعالیت‌های گردشگری را پیشه خود ساخته‌اند. اما باید بدین نکته نیز توجه داشت که در حال حاضر اغلب اهالی قره‌داغ به حاشیه شهر‌های تهران و تبریز مهاجرت کرده‌اند. در زمان انتخاب محمود احمدی‌نژاد شایعاتی در این منطقه پخش شد که دولت به‌درخواست یونسکو (مبنی بر زیست‌کره بودن محل) با پرداخت پول روستا‌های اطراف این محل را تخلیه خواهد کرد. با این شایعه جمعیت این منطقه کاهش یافت، ولی مدتی بعد با فروکش کردن این شایعات دوباره شاهد افزایش جمعیت در این منطقه بودیم.
جنگل ارسباران تا پیش از این نام‌های مختلفی را به‌خود دیده است که در این بین می‌توان به ارسبار، آرازبار، قره داغ یا قراچه داغ اشاره کرد. همان‌طور که از این نام‌ها می‌توان دریافت، اساس نامگذاری این منطقه روی رودخانه ارس (آراز) و کوه قره‌داغ بوده است. علاوه بر مناظر زیبا، طبیعت بکر و حیوانات مختلف، در ارسباران شاهد تاریخی نسبتا طولانی هستیم و آثار به‌جا مانده نیز حکایت از این موضوع دارند. البته فعلا اطلاعات تاریخی دقیقی در خصوص این منطقه ارائه نشده است و برای پی بردن به‌تاریخ آن باید از طریق شهر‌های اطرافش یا همان اهر و کلیبر وارد عمل شد.
ارسباران یکی از پتانسیل‌های گردشگری در کشور به‌حساب می‌آید و تلاش‌های زیادی نیز در این زمینه صورت گرفته است. برای مثال چشمه‌های آب گرم ارسباران اخیرا تبدیل به تاسیسات آب‌درمانی کلیبر شدند که بزرگ‌ترین مجتمع آب‌درمانی کشور به حساب می‌آید و در نزدیکی روستای متاللی واقع شده است و امکانات بسیار مناسبی را در آن شاهد هستیم.
