مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است . این بنا ابتدا در سال ۱۳۱۲ هجری قمری تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم ( شوکت الملک دوم ) ساخته شد و درماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی تبدیل به مدرسه گشته و پس از دارلفنون و رشدیه تبریز ، آموزش به سبک جدید را در ایران آغاز نمود.
بنای تاریخی مدرسه شوکتیه در مجاورت خیابان منتظری ؛ در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد . بنای این مدرسه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی ، هشتی ، دهلیز ها ، ایوان ، حجره های اطراف صحن ، شاه نشین و حمام تشکیل شده است.
هم زمان با انقلاب مشروطیت ، امیر اسماعیل خان شوکت الملک اول که فاقد اولاد بود ، ثلث اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار نمود . محمد ابراهیم خان علم موسوم به شوکت الملک دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حکمرانی و امارت قاینات درصدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی به مصرف برساند.
شوکت الملک تحت تاثیر اقدام حسنه امیر کبیر مبنی بر تاسیس مدرسه عالی دارالفنون ، در سال ۱۲۸۵ شمسی – ۱۳۲۵ ه .ق در محل حسینیه شوکتیه که برای برگزاری مراسم عزاداری توسط برادرش امیر اسماعیل خان در سال ۱۲۷۳ ه .ش – ۱۳۱۲ ه .ق ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه نمود. قابل ذکر است که مدرسه شوکتیه پس از مدرسه عالی دارالفنون و مدرسه ابتدایی رشدیه که به همت حاجی میرزا تبریزی معروف به رشدیه در تهران تاسیس شد سومین از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می شد.
برای مدیریت و تاسیس مدرسه شوکتیه بیرجند از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامی میرزا احمد نراقی و شیخ احمد سلیمانی نراقی و برای تدریس دروس فرانسه و انگلیسی و ریاضیات از سه نفر تبعه فرانسه ، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوکتیه از سال ۱۳۰۸ لغایت ۱۳۱۲ ه .ق به دست استادان و معلمان یزدی در دو طبقه با ایوانی بزرگ و اعجاب انگیز و دالان ها ، اتاق های متعدد ، حوضخانه ، هشتی و سر درب ورودی ساخته شده است. متعاقب مدارس شوکتیه بیرجند، مدارس دیگری در قاین در سال ۱۲۹۸ ، نهبندان ۱۲۹۹ ، سربیشه و دشت بیاض ۱۳۰۰ و تا سال ۱۳۰۶ در مناطق زیرکوه ، در میان ، گزیک ، خوسف ، درخش ، گل فریز ، مود ، گیو ، موسویه ، مختاران نیز مدارس شوکتیه تاسیس گردید . در سال ۱۲۹۷ شمسی سید محمد فرزان از مشهد به بیرجند منتقل شد و به تقاضای شوکت الملک برای تاسیس مدارس شوکتیه زابل و زاهدان رهسپار گردید و علیرغم مخالفت بعضی از افراد و سرداران متعصب در این کار موفق شدود اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.
مدرسه شوکتیه به گفته ی مرحوم آیتی بنائی عالی و تکیه ای با شکوه است ، مدرسه ی شوکتیه نه تنها بزرگترین حسنیه و تکیه ی بیرجند بوده بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید و بی هیچ تردیدی نظیر آن را در کمتر شهری می توان یافت . محمد ابراهیم خان پس از اخذ موافقت علمای بزرگ بیرجند کلیه ی هزینه های مدرسه را از محل درآمد موقوفات تأمین و پرداخت می نمود ، علاوه بر برگزاری مراسم عزاداری در دهه ی اول ماه محرم در این ایام هر روز عده زیادی از مستمندان را اطعام می کرد. این مدرسه تا فروردین ماه ۱۳۱۶ هجری شمسی زیر نظر شوکت الملک اداره می شد و چون در این سال طرح یکنواخت کردن برنامه های آموزشی در سراسر کشور مطرح شد ودولت مصمم به اجرای این طرح گردید ، این مدرسه نیز چون دیگر مدارس زیرنظر اداره ی معارف که بعد به نام فرهنگ تغییر نام یافت قرار گرفت.
