مسجد جمعه
قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است، اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد بهخصوص عصر صفویان مربوط میشود. گرچه در کاوشهای باستانشناسی آثاری متعلق به دوران آلبویه و قرن سوم هجری باز میگردد. در همین کاوشها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است. بخشهای مختلف مسجد جامع اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته و طی این سالها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. در خصوص این بنای تاریخی که اکنون هزاران سال از ایجاد آن میگذرد، گفته میشود مهمترین طرحهای توسعه مسجد تاریخی اصفهان در دوران آلبویه و پس از آن در دوران حکومت صفویه بر ایران شکل گرفته است.
مسجد جمعه اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده، به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است. بهطور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان میکند.
مسجد جامع اصفهان یا مسجد جمعه اصفهان یکی از برجستهترین آثار معماری ایران و جهان است و از آنجا که بخشهای مختلف آن در دورانهای مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است، چراکه کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بهصورت یکی از آتشکده های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید میکند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد، ولی به نظر میآید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است، اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد بهخصوص عصر صفویان مربوط میشود.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است، یکی از بهترین آثاری بهشمار میرود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص میشود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتشسوزی و جنگهای متعدد و ناآرامیهای دوران مختلف آسیب فراوان دیده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط میکند.
گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گستردهای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجدسازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوانها که به نامهای صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده میشوند با تزئینات مقرنسسازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان میکند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاریهای آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا منارهها نیز مربوط به همین زمان هستند.
گنبد و چهل ستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظامالملک ساخته شده و از نمونههای نادر ساختمانهای عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنسهای درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرحهای تزئینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظامالملک است در سال ۴۸۱ بنا شده است. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاجالملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی نسبت میدهند.
ایوان شمالى مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و کتیبه گچبرى داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشىکارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستانشناسى اصفهان در سالهاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى و به این مناسبت، کتیبهاى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستونهایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن تاقهاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمتهاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مىرود.
ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبههایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم میخورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
روبهروی ایوان استاد، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات کاشیکاری است و با مقرنسهای آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحهها و کتیبههایی نوشته شده است. از زیباترین کاربندیها را در این ایوان میتوان مشاهده کرد، کاربندیها است که در ساختمان دلایل ساختاری و انتقال نیرو را از قوسها به زمین بر عهده دارند. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایینتر از ایوان استاد ساخته شده است.
در منتهیالیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطانمحمود آلمظفر اشاره میکند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم میخورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم میخورد.
شبستان جنوبشرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظامالملک را دربرداشته در بمباران شهر اصفهان تخریب شده که مجددا به شیوه اول بازسازی شده است. این اثر نفیس و باشکوه به علت داشتن نمونههای گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته و از شهرت جهانی برخوردار است. این شهرت و نفاست همه ساله گروههای بیشماری از علاقمندان و پژوهشگران را به خود جلب میکند، حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد که اغلب آنها به زبان فارسی ترجمه شدهاند.
مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی بهویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ میتوان بسیاری از سبکهای تاریخ معماری ایران و کشورهای همسایه را در آن شناسایی کرد. ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین شده با نقوش هندسی، ستونهای آجری با مقاطع مختلف از جمله فرمهای دوبخشی و سهبخشی و چهاربخشی که از ترکیب دایرهها بهدست میآید، طاق و چشمههای پوششی در انواع روشهای اجرایی، ایوانهای چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام، گنبدهای عظیم با روشهای ابداعی بهصورت دو پوسته پیوسته، نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط، سردرهای دهگانه که هر کدام به معبری در اطراف مسجد گشوده میشود؛ همه این آثار در ترکیب نهایی مجموعه بینظیری را تشکیل میدهد که میتوان به آن تاریخ پیوسته و دایرهالمعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط بهویژه آسیای میانه اطلاق کرد.