گوردختر
گوردختر بوشهر یکی از بناهای تاریخی استان بوشهر است که درباره ی آن و کسی که در آن آرمیده است، از ابتدا تا به الان داستان ها و افسانه های مختلفی نقل شده است. این بنای ناشناخته که از نظر ساختار و معماری خود بسیار شبیه به بنای پاسارگاد است، احتمالات و حدسیات بسیاری را تا به الان به وجود آورده است.
این بنای تاریخی و پر معما، در برازجان بوشهر قرار گرفته است و همانطور که در مقدمه هم اشاره کردیم، شباهت بسیار زیادی به آرامگاه کوروش یعنی بنای پاسارگاد دارد. می گویند که در گوردختر بوشهر در واقع یا ماندانا، مادر کوروش و یا آتوسا خواهر این پادشاه بزرگ آرمیده است. گور دختر بوشهر در واقع بنایی است که در شهر برازجان استان بوشهر قرار گرفته است و دارای ابعادی مستطیل شکل است.
گوردختر را ابتدا باستان شناسی بلژیکی به نام لویی واندنبرگ که به ایران سفر کرده بود، در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی کشف کرد. البته واندنبرگ به خاطر تشابه این بنا به پاسارگاد، معتقد بود که گوردختر بوشهر در واقع قبر و آرامگاه جد کوروش کبیر که به چیش پیش و یا کوروش یکم معروف بود تعلق دارد. پس از واندنبرگ، علیرضا شاپور شهبازی پس از بررسی های فراوان آن را آرامگاه کوروش کوچک هخامنشی دانست. این حدس و گمان ها درباره ی این که در این آرامگاه با شکوه، ساکت و مرموز چه کسی آرمیده است از زمان های قدیم، زیاد بوده و پیدا کردن جواب درست آن در نظر خیلی ها بوده است.
در سال های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۲ در نهایت علی‌اکبر سرفراز بنای گور دختر بوشهر و جلگه ی بزپر را مورد بررسی و شناسایی قرار داد و بنای گور دختر را یا متعلق به شاهان اولیه هخامنشی و یا همسر ایلامی وی یعنی مادر کوروش کبیر شاه ایران دانست.
اما در این میان ۲ تا از حدس و گمان ها از بقیه بسیار قوی تر هستند. برخی می گویند که این بنا در واقع آرامگاه مادر و یا خواهر کوروش بزرگ است. به هر حال، اکثر محققان که این بنا را از نزدیک دیده و مورد مطالعه قرار داده اند، معتقد هستند که در این مورد که بنای گوردختر بوشهر متعلق به دوره ی سلسله ی هخامنشیان است، هیچ شک و ابهامی وجود ندارد اما؛ درباره ی این که این بنا مربوط به چه دوره ای از حضور سلسه ی هخامنشیان در ایران است و دقیقا مربوط به دوران حکمرانی کدام پادشاه یا شاهزاده ی این خاندان در ایران بوده است، نظریات متفاوت و متنوعی را تا به حال ارائه داده اند. نکته ای که کاملا مشخص است این است که؛ از زمان داریوش بزرگ به بعد در دوره ی حکومت هخامنشیان شیوه ی تدفین تقریبا به یک شکل صورت می گرفته است و همه ی قبرها در بدنه ی کوه به صورت دخمه ای ایجاد می شده اند.
در واقع این دخمه ها دارای قبرهایی بوده اند که جسد افراد فوت شده در آن قرار می گرفته است که بعضی مانند آرامگاه داریوش دارای ۹ قبر و آرامگاه پادشاهان دیگر نیز به طور متفاوت دارای آرامگاه هایی به این شکل بوده اند و به این صورت می توان قبوری شبیه به گوردختر بوشهر را که یادگار دوران هخامنشی باشند را خیلی کم دید که البته شاخص ترین آن ها همین بنای پاسارگاد و گوردختر بوشهر هستند.
البته قضیه ی پاسارگاد از گوردختر بوشهر هم بسیار متفاوت تر است زیرا؛ اصل و فلسفه ی ساخت این آرامگاه برای کوروش بزرگ به شکلی بوده که سبک معماری و الگوی مذهبی غیر از پادشاهان دیگر را حفظ نماید. با این حال، نمونه ی چنین آرامگاهی در ایران تنها در منطقه ی پشت کوه برازجان در بزپر دیده می شود که از لحاظ معماری بسیار شبیه به هم هستند ولی آرامگاه کوروش در مقیاسی بزرگ تر و اختلاف اندکی در شیوه ی معماری آن نیز مشاهده می شود. این دو بنا در واقع نشان دهنده ی این است که هر دو شخص دارای یک نوع مذهب و از لحاظ اعتقادی بسیار به هم نزدیک هستند که برای ساخت آرامگاه خود از دیگری وام گرفته شده است.
حال در این جا و درباره ی این بنا مبحث مهمی که وجود دارد این است که در زمان ادامه ی حیات سلسله ی هخامنشیان پادشاهی بعد از کوروش بزرگ و در زمان داریوش بزرگ، فرم آرامگاه ها با آرامگاه کوروش بزرگ کاملا فرق دارد و سبک ساختن آرامگاه شبیه آرامگاه کوروش دیگر تکرار نشده و این تنها سبکی است که در زمان کوروش بزرگ ساخته و متوقف شده است و نمی توان پنداشت که بعد از چند سال آرامگاهی شبیه به آرامگاه کوروش بزرگ در جلگه ی بزپر برای یکی از شاهزادگان هخامنشی ساخته شود و این در صورتی است که تمام شاهان هخامنشی از زمان داریوش به بعد سبک ساخت آرامگاه به شکل قبرهای دخمه ای استفاده شده است.
در نهایت و با استناد بر این شواهد این گونه به نظر می رسد که در نهایت آرامگاه گور دختر باید قبل از آرامگاه کوروش بزرگ ساخته شده باشد. به هر حال اگر بعد از آرامگاه کوروش این ساختمان ساخته شده بود، مطمئنا از لحاظ ساختار معماری بهتر از آرامگاه کوروش باید می بود و اینگونه و به صورت بسیار ابتدایی و ساده که در برش سنگ های آن می توان دید، ساخته نمی شد.
همچنین با بررسی متون و شواهد تاریخی می توان اینگونه نتیجه گرفت که گوردختر بوشهر در واقع آرامگاه مادر و یا خواهر کوروش بزرگ است. در حال حاضر این اثر به شماره ی ١٨٩٧ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت در آمده است.
این بنای تاریخی دارای ارتفاع کلی ۴٫۴۵ متر با بامی شیروانی شکل است که از تخته سنگ های کرم رنگ بسیار بزرگی ساخته شده، تشکیل شده است. این بنای بزرگ و پر رمز و راز بر روی یک مصطبه ی سنگی که در واقع ساختمانی با سقف صاف و دیوارهای شیب دار به سوی بیرون است، ساخته شده است. در این زمینه جالب است بدانید که با توجه به این که مصطبه ها، نوعی از معماری مصریان برای ساخت آرامگاه بوده است بنا شده است. زیرسازی اولیه و سکوسازی برای این بنا در زمره ی اولین های ایران بوده است. پایه ی اصلی و شالوده ی این بنا از شفته ریزی و شن های رودخانه ای تشکیل شده است و بر روی آن مصطبه و پایه ی اصلی و اولیه ی این بنا بر روی آن ساخته و پرداخته شده است. بر روی مصطبه گوردختر بوشهر ۳ ردیف سنگ به صورت پلکانی ایجاد شده است که به اتاقک اصلی منتهی می شود.
پایین ترین رج که بر روی زمین است ۵٫۱۰ متر طول و ۴٫۴۰ متر عرض را دارا می باشد. در بنای گوردختر بوشهر ارتفاع سنگ ها هم که به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته اند، ۳۴ سانتی متر است. همچنین اتاقک بالایی که بر روی پلکان ها ایجاد شده است دارای ارتفاع ۳٫۴۰ متر، طولی برابر با ۲٫۹۵ متر و عرض برابر با ۲٫۳۰ متر است. ضخامت دیوارهای سنگی این بنا در حدود ۷۵ سانتی متر است. با توجه به مشخصات گفته شده از این بنا، اتاق آرامگاه از درون ۲٫۲۰ متر طول و ۱٫۵۵ متر عرض دارد و ارتفاع آن از کف تا سقف مسطح آن ۲٫۵۰ متر است. جالب است درباره ی این ساختمان این نکته را بدانید که بنای مستطیل شکل گور دختر بوشهر به طور کامل از ۲۲ قطعه سنگ مختلف کرم رنگ ساخته شده که در واقع هیچ گونه ظریف کاری و برش خاصی بر روی آن دیده نمی شود و حتی به صورت خیلی ابتدایی سنگ ها را برش داده و حجاری کرده اند. توجه نمایید که تمامی سنگ های اتاقک آرامگاه به وسیله بست های فلزی به هم وصل شده اند که به صورت توکار هستند و در نهایت به وسیله ی بست های دم چلچله ای به یکدیگر متصل شده اند.
یکی از نکاتی که درباره ی ساخت این بنا وجود دارد و بسیار حائز اهمیت است این مورد است که در ساخت این بنا مانند دیگر سازه های ساخته شده توسط معماران دوره ی هخامنشی، به هیچ عنوان از هیچگونه ملاتی استفاده نشده است. بنای گوردختر، دارای یک در ورودی با ابعاد ۷۰×۹ سانتی متر است که کمی رو به شمال غربی تمایل دارد.
در این بنا هیچ گونه نشانه ای که مربوط به قفل و بست سنگ درگاه باشد، به هیچ عنوان دیده نمی شود و احتمال می رود که اصلا سنگ درگاهی در این بنا به کار نرفته باشد. البته اگر هم داشته به صورت خشکه چین و بدون هیچگونه پاشنه در یا قفل و بستی ایجاد شده است و کاملا پنهان و تمیز است. بر بالای درگاه ورودی و نزدیک به سقف این بنا، فضای طاقچه مانندی به صورت مربع شکل به ابعاد ۲۵×۲۵ سانتی متر دیده می شود که از پشت نیز بسته شده است. همچنین بر بالای این مقبره، قسمتی فرورفتگی شبیه به یک قاب نیز وجود دارد که احتمالا جایگاه قرار گرفتن کتیبه ای مربوط به آن بوده است. در درون اتاقک بنا هم حوضچه ای نقلی و کوچکی قرار گرفته است.
