کلیسای سن استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در۱۶ کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ(صومعه قرمز) در نردیکترین روستای دره شام واقع شده است، سابقا راه کوهستانی مالرو داشت و از سال۱۳۵۰ راه ماشین و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته کوههای ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نیز اطلاق می شود.
نام این کلیسا بر گرفته از استپانوس مقدس است این شخص یکی از اولین مومنانی بوده که به خاطر ایمان راسخ خود به شهادت رسیده است. استپانوس در میان مسیحیان سمبل ایمان راسخ بوده و به او لقب ناخوتکا داده اند، استیفان یا استپاتوس اولین کسی بوده که به واسطه تعصب و خشم یهودیان سنگ سار شده و به شهادت رسید، این حادثه در۲۶ دسامبر سال۳۷ میلادی در اورشلیم اتفاق افتاد و از آن تاریخ به بعد مسیحیان جهان همه ساله در روز مزبور مراسمی به نام وی بر پا می کنند.
کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند، این وانگ مانند سایر وانگهای ارمنیان محل اجتماع طللاب خطاطان و خوشنویسان وتذهیب کاران نویسندگان فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده، وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است، کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به نگارش کتب می پرداختند، نقاشان و تهذیب کاران با هنر خود بر زیبایی کتابها می افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ نوشته شده است و در کتابخانه های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می شود. تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست، محققین حدس می زنند بین قرنهای هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.
کلیسا به شکل صلیب ساخته شده است، مثل همه کلیساهای ارامنه در وسط یک گنبد عالی بنا شده که در اطراف آن۱۲ حواریون هستند. تمام کلیسا و دیر از سنگ تراشیده است، اگر چه اصل بنا خیلی وسیع نیست ولی مقدار کثیری طلا و نقره در آن به کار رفته است و خیلی از خانواده های ارامنه به واسطه آن دچار خسارت بلکه عسرت شده‌اند به جهت اینکه به قدری احترامات این مقام را به انظار و قلوب آنها بزرگ تلقین کرده اند که اغلب زنها پنهان از شوهرهای خود جواهر بلکه لباسهای خود را فروخته به مصرف این کلیسا و نگهداری آن می رسانند.
کلیسا در محوطه ای سرسبز قرار گرفته، بنای آن استوانه ای است و گنبد مخروطی شکل آن را می پوشاند. تمام قسمتهای بنا از حصار و سنگهای لاشه ساخته شده است، این کلیسا قرینه ای را نیز در ساحل شمالی ارس دارد وجود این دو قرینه نشان می دهد که بنای این دو کلیسا هنگامی صورت گرفته که یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل فرمان می‌راند.
در جهت جنوبی ساختمان قرار گرفته که دارای دو طبقه است و روی چهار ستون است که بر روی طبقه دوم برج گنبد هرمی شکل آن قرار دارد که آن نیز بر روی هشت ستون کوچکتر منشوری شکل استوار شده است در نوک گنبد هرمی شکل برج ناقوس مانند راس گنبد اصلی کلیسا صلیبی فلزی نصب شده است، ستون های برج ناقوس همه از سنگ سرخ کلیسا و دارای سر ستونهای خوش طرح هستند، پیشانی طاقها واقع در بین این ستونها که یا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقش برجسته فرشته طیب، ترنج ستاره و گل هشت پر زینت یافته است.
نمای خارجی کلیسا از سنگ تراش سفید و قرمز همرنگ ساختمان بوده و مقرنس کاریهای دیوارها، طاق سردر، و نقش برجسته‌های بالا و پایین آن به اندازه ای زیبا و ماهرانه طرح گردیده که بی شک از نوادر هنری جهان است و این زیبایی تنها منحصر به مقرنس کاری طاق و تزئینات طاق نمای جناغی مدخل نیست و در تمامی طاق نماهای تو در توی دیوارهای غربی و پایه ها و ختم ستون ها و کلافه ها و زنجیر ها و تزئینات درون و بیرون آنها متجلی است.
برای توصیف طرح های گوناگون و بدیع صلیب های متعددی که در هر یک از سطوح خارجی دیوارها ی کلیسا نقش بسته سخن گفتن کفایت نمی کند و نقل مفاد صدها سنگ نبشته ارمنی که در همه جای بنا اعم از داخل و خارج به چشم می خورد کتاب جداگانه ای می خواهد که اکثر آنها خوانده نشده است همچنین بالای طاق مقرنس و بالای همه طاق نماهای دیوار غربی را زنجیره عریض زیبایی زینت داده است.
این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در سال ۱۳۸۶ همراه با کلیساهای دیگر در استان آذربایجان، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
