موزه جواهرات
تهران ساختمان های کوچک و بزرگ فراوانی را در خود جای داده؛ از خانه های قدیمی که قدمت تعدادی از آنها به صد یا دویست سال پیش می رسد تا برج هایی بلند و مجلل که میلیاردها تومان پول برای ساخت شان خرج شده است. خیابان فردوسی یکی از شلوغ ترین و پرترددترین خیابان های شهر، جایی که تعدادی از مهمترین صرافی ها و بانک های کشور در آن قرار گرفته است. در میان این ساختمان ها، بنای مکعبی شکل و بلند ساختمان بانک مرکزی ایران خودنمایی می کند؛ مکانی که بر خلاف آنچه به نظر می آید تنها جایی برای نگهداری سندهای مهم مالی و پولی ایران است. اینجا گنج پنهان ایران زمین نهفته شده است؛ خزانه جواهرات ملی که توصیف آن به سختی در کلمات می آید و یکی از بزرگترین مجموعه های طلا و جواهر دنیاست. جواهراتی که طی قرن ها در کنار هم گرد آمده اند و این مجموعه بی بدیل و تماشایی را ساخته اند و شما را در تلالو زیبایی شان غرق می کنند. این جواهرات به اندازه ای ارزشمند هستند که به عنوان پشتوانه پول ملی ایران نیز انتخاب شده اند و بهایی ندارند.
خزانه جواهرات ملی گنجینه ای بی نظیر و تماشایی از طلا و جواهرات ایران زمین را در خود جای داده است. بدون هیچ توضیح اضافی به سراغ برترین، زیباترین و گرانقیمت ترین گنجینه های این خزانه می رویم.
با شکوه ترین، زیباترین و باارزش ترین گوهر خزانه جواهرات ملی، الماس دریای نور است؛ الماسی گلبهی رنگ با برش هایی خیره کننده و تزیینی باشکوه که بزرگترین الماس صورتی رنگ جهان به شمار می رود و با ۱۸۲ قیراط وزن در کل یکی از بزرگترین الماس های شناخته شده جهان است. البته گفته شده است این الماس قبل از تراش، بیش از این وزن داشته و یکی از کمیاب ترین (صورتی، کمیاب ترین رنگ در میان رنگ های الماس است) و استثنایی ترین رنگ ها را در میان دیگر الماس های دنیا دارد. الماسی با تاریخچه ای افسانه ای که هر بیننده ای را محو زیبایی استثنایی خود می کند.
اولین جایی که در تاریخ می توان رد الماس دریای نور را پیدا کرد، در جنگ نادرشاه افشار با هند به سال ۱۷۹۳ میلادی (۱۱۷۲ خورشیدی) است. آمده است که این الماس پس از قتل نادرشاه، به نوه او رسید و بعد از آن امیرعلم خان خزیمه توانست آن را مال خود کند. محمدحسن خان قاجار، لطفعلی خان زند و آغامحمدخان قاجار افراد بعدی بودند که برای مدتی الماس دریای نور را در اختیار داشتند. زمانی که این الماس به دست ناصرالدین شاه رسید برای آن تولیت مخصوصی قرار دارد و اعتقاد داشت این جواهر یکی از گوهرهای تاج کوروش بود.
الماس دریای نور در زمان حکمرانی محمدعلی شاه و هنگامی که او از مشروطه خواهان شکست خورده بود به سفارت روسیه انتقال داده شد. خوشبختانه مشروطه خواهان توانستند این جواهر را پس بگیرند. سرانجام ماجراجویی های این الماس باشکوه در خزانه ملی ایران به پایان رسید و از آن به بعد به عنوان یکی از پشتوانه های ریال ایران مورد استفاده قرار گرفت.
دیگر گنج ارزشمند موزه جواهرات ملی، کره زمین جواهرنشانی ست که در انتهای سالن خزانه از بازدیدکنندگان دلبری می کند. کره زمینی بزرگ که با هر آن چیزی که تا به حال دیده اید فرق می کند و حجم طلا و جواهر به کار رفته در آن شما را برای لحظاتی مبهوت می سازد. این کره در سال ۱۲۹۱ هجری قمری (۱۲۵۳ خورشیدی) به دستور ناصرالدین شاه و با همت گروهی از جواهرسازان ایرانی ساخته شد و سرپرستی ساخت آن را ابراهیم مسیحی برعهده داشت. آقای مسیحی از جواهرات پیاده ای که در خزانه سلطنتی موجود بود استفاده کرد و کره جواهرنشان را با کمک همکارانش ساخت. در این کُره دریاها به وسیله زمرد و خشکی ها به وسیله یاقوت تزیین شده اند و کشورهای ایران، انگلستان و آسیای جنوب شرقی با نگین های سفید الماس، هندوستان با یاقوت روشن، آفریقای مرکزی و جنوبی با یاقوت کبود و خط استوا و دیگر خطوط جغرافیایی در میان دیگر مکان ها می درخشند. هر چند برای بهتر یافتن کشورها و سرزمین های مختلف روی این کره جواهرنشان باید خیلی دقت کنید چرا که در تعیین مرزها خیلی به جزییات دقت نشده است.
این کره تقریبا ۶۶ سانتی متر قطر دارد و بر روی پایه هایی تماما طلایی و آراسته به جواهر، جای خوش کرده است. وزن خالص طلای مورد استفاده در آن ۳۴ کیلوگرم است و وزن جواهراتش نیز به ۳۶۵۶ گرم می رسد. تعداد کل جواهرهای نصب شده بر روی این کره نیز ۵۱۳۶۶ قطعه است.
شی دیگری که چشم شما را در زمان گردش در تالار خزانه می گیرد و به دنبال خود می کشاند، تاج پر زرق و برق کیانی ست؛ تاجی که در سال ۱۲۱۲ ه.ق (۱۱۷۷ خورشیدی) به دستور فتحعلی شاه ساخته شد و مورد استفاده دیگر شاهان قاجار قرار گرفت. این تاج برای اولین بار بعد از فروپاشی ساسانیان، به شکل تاج های آن دوره ساخته و با سنگ های قیمتی الماس، زمرد، یاقوت و مروارید آراسته شد. جقه ها و کنگره های مختلف روی تاج، زینت بخش آن شدند و بر زیباییش افزوده اند. اگر ارتفاع جقه های تاج را در نظر نگیریم بلندی تاج به ۳۲ و عرضش به ۱۹٫۵ سانتی متر می رسد. از آنجایی که رضاشاه تمایلی نداشت تا این تاج که مورد استفاده قاجاریان بود را در مراسم تاجگذاری بر سر بگذارد، دستور داد تا تاج کیانی برای همیشه به خزانه جواهرات انتقال پیدا کند. پس از این بود که دستور ساخت تاج پهلوی صادر شد و در تاجگذاری های شاهان این دوره مورد استفاده قرار گرفت.
گنجینه خزانه جواهرات ملی، مملو از تاج ها و نیم تاج هایی ست که هر کدام در جشن و مراسمی بر سر شاه، ملکه یا شاهزاده ای می نشستند و موجب حیرت همراهان بودند. از معروفترین این تاج ها در خزانه جواهرات ملی، تاج پهلوی ست که به دستور رضاشاه ساخته شد و در مراسم تاجگذاری او و فرزندش محمدرضاشاه بر سر آنها نشست. تاجی که در سال ۱۳۰۴ توسط گروهی از زبده ترین جواهرسازهای ایرانی و به سرپرستی سراج‌الدین جواهری -که اصالتا اهل قفقاز بود- و جواهرساز امیر بخارا -که از روسیه به ایران مهاجرت کرده بود- ساخته شد.
اگر در جزییات تاج پهلوی دقت کنید، بدنه ای از جنس طلا و نقره می بینید که با الماس های برلیان بسیار اعلا، تخمه های درشت زمرد، یاقوت کبود و مروارید آراسته شده اند. کلاه تاج از مخمل قرمز است و بر روی قبه آن زمردی درشت به چشم می خورد. در چهار طرف تاج کنگره هایی پله پله به سبک شاهان ساسانی دیده می شود و در میان و زیرِ کنگره پیشین آن، خورشیدی زرین با شعاع هایی الماس نشان و الماس درشت زرد رنگی شکوهی بی نظیر به این تاج بخشیده است. اگر با دقت به پشت این کنگره نگاه کنید می توانید جقه پایه دار اسلیمی را ببینید که بر پشت آن پر قویی نصب شده است.
گوهرهایی که در این تاج مورد استفاده قرار گرفته اند در مجموع شامل ۳۳۸۰ قطعه الماس جمعا به وزن ۱۱۴۴ قیراط، ۵ قطعه زمرد جمعا به وزن ۱۹۹ قیراط و ۲ آنه، ۲ قطعه یاقوت کبود به وزن ۱۹ قیراط و ۳۶۸ حبه مروارید می شود. به طور کلی وزن تاج با حساب کلاه مخملی داخل آن به ۴۴۴ مثقال یا دو کیلو و هشتاد گرم می رسد.
از باشکوه ترین نیمتاج های موجود در گنجینه خزانه جواهرات ملی، نیمتاج نورالعین است که برای فرح پهلوی، همسر سوم محمدرضاشاه ساخته شد. این نیمتاج که کار ظریف و زیبای جواهرساز معروف نیویورکی به نام هری وینستون است در سال ۱۳۳۸ خورشیدی در مراسم عروسی فرح دیبا بر سر وی گذاشته شد و برای الماس صورتی کمیابی که به آن جلوه خاصی بخشیده، بسیار مشهور شده است. الماس صورتی نورالعین که گفته می شود بخشی از الماس مشهور دریای نور است بر روی پایه پلاتینی خود به زیبایی می درخشد و جلوه گری می کند. نیمتاجی که الماس های زرد، سفید و صورتی کوچک آن، الماس بزرگتر را در میان گرفته اند و هنر عالی سازنده اش را به نمایش می گذارند.
جقه نادری از مشهورترین جواهرات ایران محسوب می شود و در قرن دوازدهم هجری قمری ساخته شده است. اثری با زمردی درشت و خوشرنگ در میان که الماس ها و زمردهای دیگر آن را در آغوش گرفته و جواهری نفیس و اعلا را به وجود آورده اند. هنر سازنده جقه تنها در استفاده از الماس و زمرد برای ساخت آن محدود نمی شود؛ او برای هرچه باشکوه تر کردن اثر هنری خود از سه آویز زمرد سبز اَمرودی زیر جقه استفاده کرده است. قسمت بالایی جقه نیز به هفت شقه تقسیم شده و در دو سمت هر شقه دو ریسه از برگ و گل الماس نشان به چشم می خورد. بر روی نوک شقه ها نیز دو آویز زمرد بسیار اعلای سعیدی امرودی نصب شده است که نشان از ذوق سازنده دارد. بر بالای زمرد درشت میانی نیز هلالی الماس نشان و بر پایین آن در دو طرف، اشکالی به صورت درفش، طبل، لوله توپ و سرنیزه روی زه زین دیده می شود. پارچه درفش نیز با سه ردیف یاقوت، الماس و زمرد کمرنگ تزیین شده تا تجمل این جقه را به حد اعلای خود برساند. در کنار اینها الماس های فلامک ریز و درشت که در ساخت جقه به کار رفته اند، بر زیبایی این اثر یگانه و گرانبها افزوده اند. گفته می شود آن جقه با وزن ۳۳ مثقال و ۱۶ نخود، هر از گاهی مورد استفاده رضاشاه پهلوی نیز قرار می گرفت.
در زمان گردش تان در سالن خزانه جواهرات هنگامی که به انتهای سالن می رسید صندلی جواهرنشانی با زرق و برق خاص خود تمام توجه تان را به خود جلب می کند. این صندلی که به نام تخت نادری مشهور است به دستور فتحعلی شاه قاجار و با همت جواهرسازان و صنعتگران ایرانی ساخته شده است. تختی مرصع و میناکاری شده که ۲۲ هزار قطعه سنگ و جواهر قیمتی آن را به شکلی بدیع آراسته اند و از آنجایی که تختی به مانند این در زیبایی و ارزش وجود ندارد نادر (به معنای کمیاب) نام گرفته است. فتحعلی شاه به هنگام اردوکشی به سلطانیه زنجان، دستور ساخت این تخت را داده بود به همین جهت سازندگان برای اینکه بتوانند آن را راحت تر حمل کنند در ۹ قطعه مجزا ساختند. از این تخت تنها در سفرهای پادشاه مورد استفاده قرار می گرفت و باقی اوقات در کنار تخت طاووس در تالار سلام در کاخ گلستان جای خوش می کرد. البته بعدها در زمان پهلوی تخت نادری از کاخ گلستان به گنجینه جواهرات سلطنتی بانک مرکزی منتقل شد و آخرین باری هم که این صندلی مورد استفاده قرار گرفت زمان تاجگذاری محمدرضاشاه پهلوی در تاریخ چهارم آبان ماه ۱۳۴۶ خورشیدی بود.
در سال ۱۳۰۸ مجلس شورای ملی قانونی تصویب کرد که به موجب آن جواهرات خزانه ملی به عنوان پشتوانه اسکناس در اختیار بانک ملی ایران قرار گرفت. در سال ۱۳۲۲ نیز درهای بانک ملی به روی عموم باز شد تا بتوانند از جواهرات دیدن کنند و در سال ۱۳۳۴ ساختمان کنونی خزانه (ساختمان بانک مرکزی ایران) برای آن ساخته شد. در سال ۱۳۳۹ نیز مالکیت جواهرات به بانک مرکزی منتقل شد و تمام آنها به موزه جواهرات ملی انتقال پیدا کرد.