مسجد جامع (جمعه مسجد)
مسجد جامع (جمعه مسجد) اردبیل در شمال شرقی شهر بین محله‌های پیرشمس‌الدین و عبدالله شاه بر روی تپه مرتفعی واقع شده و یکی از قدیمی‌ترین مساجد شمال غربی ایران است که آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته است که اصل بنای کنونی مسجد، در دوره سلجوقیان، بر روی بقایای کهن‌تری ساخته شده که در نتیجه حمله مغول سال ۶۲۰ هجری ویران شده و در حدود سال ۶۵۰ هجری مجددا بازسازی شده است.
مسجد جامع یکی از بناهای تاریخی و ثبت ملی استان اردبیل با قدمتی ۸۰۰ ساله است و استان اردبیل نیز به عنوان یکی از استان‌های تاریخی کشور تمدنی ۴۰ هزار ساله دارد که سابقه تاریخی و باستانی آن را کاروان‌سراها و بناهای تاریخی و مذهبی بی‌‌نظیر به خاطر نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بازگو می‌کند.
جمعه مسجد اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده‌ای مربوط به دوره اشکانی قرار گرفته به طوری که در دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده‌تر، عظیم‌تر و وسیع‌تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است که در حمله مغول‌ها و به مروز زمان اجزای بنا به وضعیت فعلی رسیده است.
جمعه مسجد که در برخی از نسخه‌ها و کتاب‌ها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد می‌شود بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم‌نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی به ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است ولی اطلاع کاملی در ارتباط با ساخته شدن این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام در اختیار نیست.
بنای اصلی مسجد جامع دارای ترکیب‌های منشوری زیبا است که قطاربندی با تزئینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز به این شکل است که در هر یک از گوشه‌های این مربع سه کنج با لچکی‌های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است.
جمعه مسجد اردبیل از سه قسمت تشکیل یافته که قسمت نخست بنا مربوط به پایه مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می‌خورد و دارای دو قسمت پایه هشت ضلعی و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر است و دومین قسمت بنا نیز مربوط به مسجد تیرپوش است که بر روی ۹ ستون چوبی قرار گرفته است و در نهایت سومین قسمت بنا هم مربوط به مسجد قدیم است که ترکیبی از چهار طاق و گنبد است که با اندکی کاشی تزئین شده و هم‌اکنون نیز بسیاری از این نماها از بین رفته است.
