مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی از آن به عنوان جامع کبیری نیز نام برده شده است، از ابتدای تاسیس مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته است. اولین پایه های این مسجد در دوره حکومت سلجوقی شکل گرفت و آنچه را که ما به عنوان مسجد جامع فعلی می‌شناسیم متشکل از۴ مسجد به هم چسبیده حجت‌الاسلام بزرگ-حجت‌الاسلام کوچک-اسماعیل خان قلی و آلچاق مسجد میباشد که در مجموع مسجد جامع را تشکیل داده اند. تاریخ بنا و نام بانی اولیه آن معلوم نیست، عده ای آن را از مساجد صدر اسلام می دانند. پاره ای دیگر بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند.
درکتاب “مرزبان نامه”، به جامع تبریز اشاراتی شده که مؤید آبادانی و شکوه آن دربین سالهای ۶۲۲-۶۰۷ ه-.ق عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز- است . حاج طالب خان تبریزی- بانی مدرسه طالبیه تبریز در سال ۱۰۸۷ه-.ق دروقف نامه مدرسه خود از این مسجد به نام جامع کبیر تبریز نام می برد. با توجه به مطالب فوق به نظر می رسد که بنای اولیه مسجد حداقل مربوط به دوره سلجوقی بوده و در دوره های مختلف، از شکوه و اعتبار خاصی برخوردار بوده است . سعد الدین ورواینی، کاتب مرزبان نامه در قرن هفتم هجری قمری، آورده است که خواجه ابوالقاسم ربیب الدین هارون بن علی، وزیر اتابک ازبک، کتابخانه باشکوهی در مسجد جامع تبریز بنا نهاد. نام این مسجد جامع در کتاب های دوره مغولان به دفعات آمده و در کتاب روضات الجنان و جنات الجنان از آن با نام “جامع کبیر” یاد شده است. در کتاب تاریخ عالم آرای امینی، به عمارت و تعمیر این مسجد به همت سلجوق شاه بیگن، همسر اوزون حسن آق قویونلو، اشاره شده است.
بنای این مسجد جامع، از بناهای قرون اولیه هجری قمری به شمار می رود که در محدوده بازار تبریز واقع می باشد و مشهور به مسجد کبیر و یا مسجد جمعه است. محراب رفیع گچ بری شده مسجد، از دوره ایلخان به جای مانده است.
قدیمی‌ترین بخش آن شبستان وسیعی است از تاق و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری که زینت بخش آن گچ بری های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش هایی به آن افزوده شده است. در دوره حکومت آق‌قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی کاری های معرق به وسیله سلجوق شاه بیگم زن اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه ها و گوشه هایی از کاشی کاری های آن باقی مانده است. در زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری که بسیاری از بنا های تبریز آسیب دید، این مسجد نیز از خرابی در مصون نماند. مسجد فعلی با پایه های متین و پوشش تاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط حسینقلی خان دنبلی حاکم وقت بنا شده است و از آثار مهم دوره قاجاریه میباشد.
هسته اصلی این مجموعه نمازخانه ای به نام “جامع تبریز” است که تاریخ ساخت آن مشخص نیست و در طی تاریخ، تعمیرات و تغییرات بسیاری به خود دیده است. بناهای دیگر به تدریج به این هسته اصلی افزوده شده است. نمازخانه قدیمی محراب گچ بری شده ای از دوره ایلخانان دارد که در تعمیرات بعد از زلزله سال ۱۱۹۳، روی آن را پوشانده بودند. این محراب در کاوش های اخیر نمایان شده و خطوط کلی قسمت های از بین رفته آن را کارشناسان سازمان میراث فرهنگی بازسازی کرده اند. همچنین محراب دیگری از آثار دوره سلجوقیان در این مسجد وجود داشته که در احداث طبقه زیرین بنا، در سال ۱۳۶۱ شمسی، از بین رفته است.
بخش دیگر مجموعه مسجد جامع شبستانی موسوم به ” آلچاق مسجد” در جنوب شرقی آن بوده است. در تعمیرات سالهای اخیر، بقایای طاق های دوره صفویان این شبستان را برداشته و به جای این مکان، نمازخانه ای با دهانه وسیع احداث کرده اند. امروزه دیوارهای حایل بین آلچاق مسجد و مسجد جامع را برداشته و پنجره های یکپارچه ای به جای آن قرار داده اند. شبستان واقع در شمال آلچاق مسجد به “مسجد خاله اوغلی” مشهور است که امروزه دیوار بین این شبستان و آلچاق مسجد نیز برچیده شده و این دو فضا به یکدیگر پیوسته است. همچنین دیوار حایل بین شبستان خاله اوغلی و مسجد جامع را برداشته و به جای آن، در و پنجره آلومینیومی نصب کرده اند.
شبستان معروف به “مسجد حجت الاسلام”، در غرب مجموعه، بنایی قدیمی است که بارها تعمیر شده و تغییر کرده است. شبستانی در شمال شرق بنا، به نام “مسجد شیخ صادق”، قسمتی دیگر از این مجموعه است.
علاوه بر این بناها، مجموعه مسجد جامع تبریز شامل دو مدرسه بوده: یکی مدرسه طالبیه، در شمال؛ و دیگری مدرسه جعفریه، در شرق، که در سالهای اخیر کاملا خراب شده اند.براساس منابع بررسی شده، جبهه شمالی مدرسه طالبیه را در نیمه دوم قرن یازدهم هجری قمری و مدرس و کتابخانه جبهه شرقی صحن را در سال ۱۳۲۷ شمسی ساخته اند.
مسجد جامع تبریز قبلا یک ایوانه بود، ولی بعدا به دو ایوانه تبدیل شد و از جمله مساجدی است که روش ساخت کاخ اختصاصی فیروز آباد را اساس کار قرار داده است.
در سال های اخیر، جبهه های شمالی و غربی مدرسه طالبیه را به صورت سه طبقه نوسازی و در نمای غربی، سردر مرتفعی با دو مناره احداث کرده اند. این اقدامات باعث افزایش اهمیت مدرسه طالبیه در مجموعه مسجد جامع و در نتیجه کاهش جلوه هسته اصلی مجموعه شده است.
