رودخانه قزل اوزن
قزل اوزن را می توان در میان طولانی ترین رودخانه های ایران قرار دارد که از ارتفاعات بلند کردستان و آذربایجان شرقی سرچشمه می گیرد و پس از طی کردن مسیری پر پیچ و خم به رود بزرگ شاهرود می پیوندد و تشکیل رودخانه سفیدرود را می دهند. در کشور ما که همیشه با کم آبی همراه بوده است رودخانه قزل اوزن زندگی بخش زمین های زیادی بوده است. بیش از نیمی از این رود طویل در خاک استان زنجان قرار دارد.
گفت می شود سرچشمه اصلی رودخانه قزل اوزن از ارتفاعات چهل چشمه دهستان سارال بخش دیواندره شهرستان سنندج است که پس از عبور از استان های کردستان، زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل در لاهیجان گیلان در نزدیکی حسن کیاده به دریای خزر می ریزید. طول خط سیرش حدود ۵۰۰ کیلومتر است، که بیش ازنیمی از آن در خاک استان زنجان جریان دارد.
در واقع اگر بخواهیم راه این رودخانه را با جزییات بگوییم پس از دیواندره وارد منطقه گروس (بیجار) می شود و در همین محل رودخانه های زیادی به آن می پیوندند و همگی وارد جلگه خمسه می شوند. رودخانه های ابهرچای و زنجان رود نیز با آن ها همراه شده و در نزدیکی پلدختر وارد ناحیه کوهستانی قافلانکوه می شوند. پس از پشت سر گذاشتن این ارتفاعات و نزدیک به میانه رودهای قرانقو، آیدوغموش و هشترود را که به میانه رود می پیوندند و مسیرشان از غرب یه سمت شرق است نیز با خود همراه می سازند و وارد خلخال می شوند.
اکثر رودهایی که در خلخال روان هستند رودی به نام هیروچائی را شکل می دهند که آن هم در جایی به نام دربند مشکول میان خلخال و کوثر با قزل اوزن پیوند می خورد. از مهم ترین رودهای هیروچائی می توان به رودخانه های نورعلی چائی، قزباخان، کالار چائی، چلنبر چائی و آرپاچائی و همچنین رودخانه مهم شاهرود اشاره کرد.
آب دریافتی رودخانه قزل اوزن از شهرستان خلخال در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال تخمین زده شده است که با توجه به برداشت هایی که در بالادست های رود انجام می شود به نظر می‌رسد که در حال حاضر تنها عامل حیات این رودخانه باشد. پس از خروج از شهرستان خلخال مسیر قزل اوزن در دلتای طارم استان زنجان پس از سیراب نمودن باغات زیتون و شالیزارهای برنج در محل شهرستان منجیل در استان گیلان با رودخانه شاهرود قزوین تلاقی یافته و سپیدرود را شکل می دهند.
با توجه به اهمیت بالای رودخانه قزل اوزن همیشه از جایگاه مهمی برخوردار بوده و در طول تاریخ اشاره های متعددی به آن شده است. گفته می شود که نام های باستانی رود آماردوس، ماردوس، مردوس، آماری، مردی، ماردی و امردی بوده است. مورخان مشهور عرب و مغول برای در نوشته های خود نهر البیض و هولان مولان را نام برده اند که به معنی سپیدرود است. البته این نام بعدها به قسمتی گفته شد که از منجیل تا دریای خزر است.
در کتاب حدود العالم که سال ۳۷۲ هجری قمری نوشته شده است این گونه گفته شده که: دیگر رودیست آن را سپید رود خوانند از کوه حوبرث رود از ناحیت ارمینیه روی به مغرب و میان گیلان ببرد و اندر دریای خزر افتد. در تحقیقی به نام پ‍ژوهشی در باره اصطلاحات نوشته فیروز منصوری آمده: رودخانه قزل اوزن نام ترکی سفید رود است، این رود بزرگ ۵۰۰ کیلومتر طول دارد و پر‌آب ترین رودخانه ایران می باشد قبل از سلجوقیان نام آن را ماردی ، ماردوس و آماری ثبت کرده اند. به واسطه بزرگی و طول خط سیر آن، از طرف ترکان قزل اوزن نام گرفته است.
قزل به معنای طلا و طلایی می باشد. به طور کلی در زبان ترکی چهار کلمه آق، قرا، گوی و قزل صفت مطلق رنگ های سفید و سیاه و آبی و سرخ می باشند ولی معنی اصطلاحی آنها متفاوت است. بسیاری از کلمه های ترکی و به ویژه نام های چهار واژه ای نام برده شده را پیشوند خود دارند مانند آق قویونلر، قزل بلاغ و قزل اوزن و غیره . تحقیقات و بررسی ها نشان می دهد منظور از بکار بردن این اسم رنگ ها، نشان دادن و بازگو کردن مفهوم عام و صفت مطلق رنگ ها نبوده بلکه ترکان به پیروی از باورهای مذهبی خود این رنگ ها را برای نشان دادن بزرگی، عظمت، شکوه، کثرت شمار قدرت و قداست اشخاص، اماکن، اشیا، شهرها، رودها ، موجودات و دیگر بخش های زندگی استفاده می کردندو به صورت پیشوند در اول لغات و نام ها می آورده اند.
اوزن معنای شناور می دهد و به معنای رودخانه است. برابر تحقیقات شرق شناس لهستانی،تادئوش یان کوالسکی کلمه اوز در ترکی قدیم به معنی آب فراوان یا رود استفاده می شده است. که با پذیرفتن این توضیحات قزل اوزن به معنی رودخانه بزرگ و شکوهمند است.
