خورهه
محوطه تاریخی و باستانی خورهه در مجاورت روستای خورهه در ۴۸ کیلومتری شمال شرق شهرستان محلات در استان مرکزی قرار گرفته است. محوطه باستانی و تاریخی خورهه در حال حاضر بسیار آسیب‌دیده و تنها ۲ ستون بزرگ این بنا برجای مانده است. این اثر باستانی را در ابتدا برخی از محققان از جمله هرتسفلد اثری مربوط به دوره سلوکی معرفی کرده بودند. شاید سرستون‌های باقی مانده از این بنا که ترکیبی از معماری یونانی در خود داشت سبب شده بود که چنین نظریه‌ای در مورد آن داده شود. این در حالی است که تحقیقات روی این سایت تاریخی نشان داد که بنای مزبور مربوط به دوره اشکانی بوده و در هزاره اول قبل از میلاد ساخته شده است.
نظرات بسیاری در مورد نوع بازمانده‌های بنایی که در محوطه تاریخی خورهه است، وجود دارد. برخی محققان آن را یک معبد باستانی مانند معبد آناهیتا دانسته‌اند و برخی دیگر آن را یک بنای دارای خاصیت هلنیستی یونانی ذکر کرده‌اند. برخی نیز آن را بقایای یک آتشکده باستانی دانسته‌اند. این در حالی است که تحقیقات باستان‌شناسی روی بنا نشان می‌دهد که این بنا نه یک معبد و نه یک آتشکده بوده، بلکه یک کاخ اختصاصی بوده که در قرون اول قبل از میلاد ساخته شده و تا پایان دوره اشکانی حیات داشته است. باستان‌شناسی در این منطقه آثار و سفال‌هایی را نیز از دوره اسلامی به دست داده است. از طرفی تحقیقات در منطقه تاریخی خورهه نشان داده که این مکان باستانی در عصر ایلخانان نیز به گورستانی تبدیل شده که اسکلت‌های به دست آمده از منطقه چنین نظریه‌ای را اثبات کرده است.
واژه خورهه در اوستا به معنای محل برآمدن خورشید است. در این منبع باستانی خور در معنای منطقه سبز و ییلاقی نیز به کار برده شده است. بنابراین بر طبق معنای واژه به احتمال بسیار یکی از دو معنای مورد نظر هدف نام‌گذاری این مکان بوده است. این مکان تاریخی در دو دوره باستانی و اسلامی ایران مورد استفاده بوده است. محوطه تاریخی خورهه دارای ۳۰۰۰ مترمربع مساحت است که از یک بنای کاخ شامل بخش درونی، اتاق‌های متعدد و محوطه بیرونی تشکیل شده است. در حال حاضر از این محوطه تاریخی ۲ ستون متشکل از شش قطعه سنگ با ارتفاع ۸ متر، بقایای فرو ریخته ستون‌ها، بخشی از دیواره‌های سنگی، گورها و آثار به دست آمده در ۶ مرحله عملیات کاووش در این منطقه برجای مانده است. کاووش در منطقه تاریخی خورهه برای اولین بار در دوره ناصر‌الدین شاه قاجار انجام شد. تصاویری از این کاوش در آرشیو کاخ گلستان و کتاب مربوط به کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه برجای مانده است.
شیوه به کار گرفته در ستون‌ها و جرزها را می‌توان در شیوه رایج معماری ایرانی و باختر دید. در استواری ستون‌ها، همانند معماری هخامنشی از هیچ‌گونه ملاتی بهره‌گیری نشده و پایه‌های آن دارای دو مکعب و یک شالی است. ساقه‌های ستون‌ها بدون شیار بوده و شکل مخروط ناقص دارند و از پایین به بالا باریک می‌شوند. سرستون‌های خورهه به شیوه ایونیک ساخته شده و دارای شیارهای حلزونی گرد است.
در کاخ خورهه دو بخش اندورنی و بیرونی با ۲ ورودی کاملا مجزا وجود داشته که از نکات مهم معماری دوره اشکانی هستند. بخش بیرونی بنا از رییس خانواده بوده که از آن برای ملاقات و معاملات با افراد خاص استفاده می‌کرده است و بخش اندرونی بنا مختص به افراد خانواده اربابی است که به احتمال بسیار یکی از فرمانداران مهم ایالتی اشکانی در این منطقه بوده است. در داخل بنای اندرونی دو اتاق تو در تو تعبیه شده بود که یکی آشپزخانه و دیگری انباری بوده و از کشفیات هیئت کاوش در سال ۱۳۷۹ به شمار می‌رفته است. این بنای اشکانی در دوره ساسانی نیز مورد استفاده بوده است.
کاوش‌ها در این منطقه نشان می‌دهد که در معماری بنا در دوره ساسانی اندکی تغییر داده شده و کارکرد جدیدی برای آن در نظر گرفته شده است. بنا در این دوره مورد استفاده صنعتی قرار گرفته است. برخی ستون‌های برجای مانده از این بنا را با ستون‌های تخت جمشید مقایسه می‌کنند که مقایسه صحیحی نیست. آثار از پایه ستون به طرف بالا به شکل مخروطه ناقص باریک ساخته شده و سطح مخروط‌ها حلزونی است. بر اساس اسناد موجود تا سال ۳۷۴ هجری چهار ستون پابرجا بوده است که به مرور تخریب شده‌اند. پایه‌های این ستون‌ها با معماری شرقی برآمده ساخته شده‌اند.
حفاری‌ها در محوطه تاریخی خورهه نشان داده که کاخ بازمانده در این منطقه ترکیبی از ۳ بنای مربوط به هم در دوره‌های مختلف است. ساختمان اصلی بنای جنوبی با ستون‌ها، اتاق‌ها و صحن حیاط ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده است. این قسمت اتاق‌ها و راهرویی را تشکیل می‌داد که دارای اتاقی مربع شکل و بزرگ بود که حیاط پشتی به حساب می‌آید. بنای غربی نیز شامل تعدادی اتاق و یک تالار است. در حفاری‌های سال ۱۳۸۴ توسط میراث فرهنگی در جنوب شرق این محوطه، که وسعتی در حدود ۶۰۰ مترمربع را دربر می‌گرفت، اسکلت و گورهای متعلق به دوره اسلامی، اشیای سفالی، پیکان و تیغه‌های سنگی کشف شد که مربوط به دوره اشکانیان بودند. در ادامه کاوش‌ها در خورهه سنگ‌نبشته‌ای به دست آمد که در کنار رودخانه روستا بود. این سنگ‌نوشته را که حدود یک تن وزن دارد، محققان مربوط به دوره سلجوقیان دانستند، برخی نیز بر این عقیده‌اند که ممکن است سنگ‌نوشته قدمت بیشتری داشته باشد.
در حال حاضر تحقیقات باستان‌شناسی و اطلاعاتی که به دست آمده مشخص می‌کند که مقایسه بناهای خورهه با معماری هلنیستی و یا انتساب نیایشگاه بودن این بنا به دلیل داشتن ستون‌های خاص به کاخ موجود در این منطقه صحیح نیست و هیچ مستند خاصی مبنی بر معبد بودن این منطقه وجود ندارد. در سال‌های اخیر عملیات مرمت ستون‌های باقی‌مانده از محوطه تاریخی خورهه با مهار آسیب‌های شیمیایی و انحراف و زدودن گل‌سنگ‌ها صورت گرفت. این محوطه تاریخی در ۱۵دی سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. محوطه تاریخی خورهه یکی از مهم‌ترین آثار باستانی ایران است که گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ باستانی و معماری را به سمت خود جذب می‌کند.
